Dekoracje wczoraj i dziś

Pierwsze XIV wieczne kafle odnalezione na terenach Polski formowane były przez garncarzy przy użyciu koła i noszą nazwę kafli garnkowych. W większości pozbawione są ornamentyki, a o ich dekoracyjności stanowi układ przy budowie pieca (naprzemienne otwory okrągłe i kwadratowe) oraz wielobarwne polewy - zielone, brązowe i żółte.
W XV wieku kafle wciąż formowane są na kole garncarskim, ale zaczynają pojawiać się nowe formy o zróżnicowanych otworach. Przyjmują one kształt wielolistnych koniczyn lub łukowatych wybrzuszeń i stanowią coraz częściej formę częściowego zwieńczenia pieca (fryzu) lub w wypadku kafli "łukowych" pełnego zwieńczenia tzw. oślego grzbietu. Dekoracyjność otworów wzbogacono dodatkowo przy pomocy rytów o dowolnie kształtowanych liniach, a także profilowaniem ścianek, co powodowało podkreślenie głębi w wypadku, gdy podstawa kafla zdecydowanie malała w stosunku do otworu górnego.
Od XV i XVI wieku pojawiają się kafle formowane na matrycach drewnianych lub gipsowych. Wzbogaca się bardzo ornamentyka, zmienia się także format kafla. Pojawiają się reliefowe zdobienia roślinne, zwierzęce, geometryczne i postaciowe. Przy tych ostatnich wyróżnić można sceny o charakterze religijnym (Zwiastowanie, Kuszenie Adama i Ewy w Raju, Zmartwychwstanie itp.) oraz o charakterze świeckim (tematyka dworska, rycerska, narracyjna). Kafle te cechuje coraz częściej pięknie rozbudowana kolorystyka. Pokrywane są glazurami kryjącymi o szerokiej gamie barwnej.
Cechą charakterystyczną dla kafli formowanych przez odcisk jest też głębokość reliefu: są one płytkie o jednolitym rysunku oraz głębokie, rzeźbiarskie, szczególnie te przedstawiające sceny z postaciami i zwierzętami. Przez cały czas od XV wieku aż do początku wieku XIX ornamentyka kafli odpowiada stylom panującym w sztuce i architekturze danego okresu. Jednocześnie w okresie od XVII do XIX wieku odnotować można w kaflarstwie tzw. twórczość ludową. Pojawiają się kafle o płaskim reliefie z wyraźnie figuratywnymi przedstawieniami początkowo pokrywane glazurą transparentną w kolorze zielonym. Dekoracje rozwijają się w kierunku zdobień wielobarwnych, malowanych. Powierzchnia kafla pokrywana była białą polewą cynową lub pobiałką i służyła jako tło do dalszego zdobienia przez malowanie tlenkami metali, glazurami barwnymi i farbami.
W oparciu o doświadczenia ubiegłych wieków współczesne kaflarnie wykonujące elementy do budowy pieców i kominków takie jak kafle, kształtki, płytki, półki, gzymsy, narożniki itp. używają różnych metod ich zdobienia. Podstawowym zdobieniem jest pokrywanie powierzchni kafla szkliwami barwnymi, transparentnymi lub kryjącymi.
Szkliwa transparentne najczęściej stosuje się na kaflach reliefowych (płytkich lub głębokich) pozyskiwanych przez odcisk lub odlew z formy. Innym sposobem wykonania reliefu na płaszczyźnie kafla jest ręczne formowanie dekoracji, którą potocznie nazywa się "nakładką". Ten sposób daje możliwość stosowania różnych rozwiązań unikatowych dla danego tematu.
Dekorować kafle w fazie surowej można także przy pomocy stempla lub rytu (nanoszenie rysunku narzędziem na powierzchni miękkiej). Rzadkim, choć szalenie interesującym zdobieniem kafli współczesnych jest inkrustacja - metoda wypełniania rytych części powierzchni miękkimi angobami, do których dodano surowce nieplastyczne (kwarc, kaolin, szamot). Angobowanie to także zupełnie odrębny rozdział zdobienia kafli. Odpowiednio przygotowane angoby nakłada się na powierzchnię kafla pędzlem, natryskiem lub przez polewanie i zdobi malowaniem rożkiem, pędzlem, często też posługując się szablonem. Interesujące rozwiązania dekoracyjne dają także współcześnie stosowane techniki malowania podszkliwnego, wszkliwnego (majolika) oraz naszkliwnego.
W technikach naszkliwnych wyróżnia się dekoracje unikatowe (malowane ręcznie farbami) i powtarzalne czyli wykonane sitodrukiem bezpośrednim, kalką lub przy użyciu emulsji światłoczułych (dekoracje fotograficzne). Możliwości technologiczne współczesnej ceramiki są właściwie nieograniczone i tylko od inwencji twórczej projektanta zależy jak zestawione ze sobą i wykorzystane będą wyżej opisane sposoby zdobienia kafli.
W kompozycji bryły pieca lub kominka dekorację stanowić mogą małe, powtarzalne reliefy, nakładki, inkrustacje ale także wielkoformatowe obrazy ryte, malowane lub rzeźbione w zależności od zapotrzebowania odbiorcy.

Marita Benke-Gajda

Artysta plastyk. W latach 1982-2000 kierownik nadzoru artystycznego w Ceramicznej Spółdzielni "Kafel" w Krakowie. Aktywnie współpracuje z firmą "Kafel-Art" od momentu jej powstania. Obecnie pracuje jako wykładowca w Pracowni Rzeźby w Ceramice na Wydziale Rzeźby krakowskiej ASP.